Ammolit jest jednym z najrzadziej występujących kamieni szlachetnych świata. Najpiękniejsze okazy pochodzą z doliny rzeki St. Mary's (Alberta Pd., Kanada). Współcześnie wykorzystywane w jubilerstwie ammolity są aragonitowokalcytowymi odlewami muszli amonitów, głowonogów żyjących ok. 400 mln lat temu. Wykazują cienkowarstwową, uporządkowaną budowę, na której zachodzi zjawisko dyfrakcji i interferencji światła białego, które ujawnia się w postaci intensywnej gry barw w kolorach tęczy.
Historia, mity, legendy
Kopalne amonity to skamieniałe szczątki głowonogów (rząd Cephalopoda), żyjących ok. 400-70 mln lat temu od dewonu do końca kredy. Muszle tych głowonogów, podobne do muszli współczesnego łodzika, o średnicy od 1 do 300 cm miały formę spiralną, której skręty leżąc obok siebie stykały się wzajemnie albo też leżały pionowo jeden na drugim. Z wyglądu były podobne do rogów barana. W odróżnieniu od współczesnych łodzików, których muszle składają się z trzech warstw, muszle kopalnych amonitów miały dwie warstwy – cienką, dobrze przeświecającą warstwę wapienną (porcelanową) i znacznie grubszą warstwę masy perłowej. Brak zewnętrznej (nieprzezroczystej) warstwy konchiolinowej sprawiał, że unosząc się na powierzchni morza mogły połyskiwać jak duże, wielobarwne morskie świetliki. Takie cechy, jak kształt i efekty barwne sprawiły, że chętnie były wykorzystywane w sztuce zdobniczej, magii i lecznictwie od ponad dwóch tys. lat przed Chr. Za przykład niech p o s ł u ż y starożytny Egipt. Wiadomo, że przedstawieniem Amona z Teb, n a jwy ż s z e g o boga Egiptu, zespolonego w epoce Nowego Państwa (ok.1570-1085 r. przed Chr.) z bogiem słońca Ra jako Amon-Ra, była postać człowieka z głową barana o silnie zakrzywionych rogach. Ponieważ amonity (ammolity) przypominały swoim kształtem baranie rogi, dlatego uznanie ich za symbol bóstwa było czymś oczywistym, zwłaszcza biorąc pod uwagę ich naturalne piękno. Wspomina o tym Pliniusz Starszy w Historii Naturalnej nazywając je „Rogami Hammona” (Hammonis Cornu) pisząc: „...należą do najświętszych kamieni Etiopii...”, mają „... kolor żółtozłocisty i kształt rogu barana..”, a w innym miejscu: „... wywołują sny prorocze i chronią przed porażką...”. Z opisu można wnosić, że amonitom już w starożytności przypisywano znaczną moc sprawczą, co oznacza, że mogły być wykorzystywane jako niezwykle skuteczne amulety i talizmany. Podobnie było w całej pogańskiej Europie, gdzie amonity pełniły funkcję pomocniczą w magii i czarach. W czasach późniejszych wraz z pojawieniem i umocnieniem się chrześcijaństwa, amonity stały się przedmiotem kultu religijnego, służyły ułatwiając medytacje o istocie świętości. Informację o tym można znaleźć u Camillusa Leonardusa (przełom XIV/XV w.) który w dziele pt. Speculum Lapidum wydanym w Wenecji w 1502 r. pisze: „...a kiedy człowiek poddaje się medytacjom, Hammonis przywodzi mu na myśl wyobrażenia o wszelkich rzeczach świętych...”. Takie właśnie wyobrażenia o ammolicie i jego związkach ze świętością były w Europie dość powszechne. Przykładem może być amonitowy talizman poświęcony św. Hildzie, ksieni opactwa Whitby w pn.-wsch. Anglii, założonego ok. 650 r. przez króla Oswalda Nortumberlandzkiego. Legenda głosi, że w dolinie rzeki Esk, w pobliżu budowanego tam klasztoru pojawiło się mnóstwo jadowitych żmij i węży siejąc przerażenie wśród miejscowej ludności. Zrozpaczeni chłopi, nie znając skutecznego sposobu pozbycia się gadów, zwrócili się o pomoc do księżnej opactwa św. Hildy, znanej już wówczas z czynienia cudów. Jej gorące modlitwy i kontemplacje sprawiły, że węże z doliny nie tylko zaprzestały atakowania ludzi, ale gromadnie, jakby zaczarowane zaczęły pełzać na nadmorskie urwiska, by tam kurcząc się i zwijając przemieniać się w piękne kamienie, które spadając z wysokości zasypały piaszczyste dotychczas plaże. Dlatego też przez wieki skamieniałe ammolity nazywano kamieniami św. Hildy, którym przypisywano moc cudownych uzdrowień. Legenda o św. Hildzie pomimo upływu wieków jest ciągle żywa wśród mieszkańców hrabstwa York. Świadczą o tym amonitowe rzeźby w kształcie głowy węża oferowane turystom jako oryginalne kamienie św. Hildy. Inna lecz rownie piękna legenda o amonicie pochodzi z Ameryki Pn. i jest związana z indiańskim plemieniem Czarnych Stop, zamieszkujących w przeszłości olbrzymie prerie u podnóża Gór Skalistych w kanadyjskim stanie Alberta. Dla tych mieszkańców prerii, głownie trudniących się myślistwem, kamienny ammolit to przede wszystkim potężny i niezastąpiony talizman szczęścia – osobistego i rodzinnego. Nazywali go iniskim, czyli świętym kamieniem bizonów i trzymali go w dłoniach w czasie modlitw do duchów przyrody. Wierzyli, że dzięki jego pośrednictwu prośby kierowane do duchów przyrody mogą być wysłuchane. Według legendy, kamień ten został znaleziony przez młodą i piękną Indiankę pod wielką topolą kanadyjską (Populus daltoides), wokół której wiosną i latem gromadziły się duże stada bizonów. Podobno wabił je nie cień liści topoli ale tęskny śpiew spoczywającego pod nią kamienia. W czasie, o którym mówi legenda, panowała sroga zima. Przejmujące zimno panujące w wigwamie skłoniło dziewczynę do wyjścia na zewnątrz w poszukiwaniu opału. Gdy dotarła do wielkiej topoli usłyszała nagle melodyjny szept: „...zabierz mnie, zabierz...”. Zaskoczona dziewczyna odnalazła kamień i urzeczona jego pięknem zabrała do obozu. Następnego dnia, ku zdumieniu mieszkańców, do wielkiej topoli zaczęły ściągać liczne stada bizonów, niespokojne i jakby zgniewane. Ze sposobu zachowania zwierząt, które potężnymi łbami rozgarniały śnieg, można było wnosić że szukają śpiewającego kamienia. Odtąd każdej zimy, gdy zimno i głód zaczynał zaglądać do wigwamów Czarnych Stop, w okolicy pojawiały się stada bizonów, jakby przywołane mocą kamienia. Motyw młodej kobiety, wielkiego drzewa i bizonów oraz pięknego kamienia pojawia się w wielu indiańskich legendach. Dla Indian kobieta to symbol szczęścia domowego ogniska. Wielka topola to drewno na opał, a więc ciepło w okresie srogich zim, zaś bizony to obfitość pożywienia, odzieży i surowca do budowy wigwanów. A wszystko to miało się spełniać dzięki magicznej mocy kamienia – talizmanu. Taki był przed wiekami kanon indiańskiego szczęścia. Otaczano więc ammolit czcią szczególną i zapewne z tego właśnie powodu nie był on nigdy ozdobą. Niestety, postęp cywilizacyjny, który nie ominął również tego regionu, zniszczył stada bizonów, odbierając tym samym podstawy egzystencji Indian. Gasła więc wiara w magiczną moc ammolitu, aż wreszcie uległa zapomnieniu. Pozostały tylko piękne legendy... Powtórnie kamień zostaje odkryty w 1908 r. w trakcie wyprawy członków Państwowej Inspekcji Geologicznej Kanady do doliny rzeki St. Mary's. Wtedy też przypomniano sobie o ammolicie i kulcie jakim był otaczany przez tubylców. Rozpoczęto poszukiwania, jednak dopiero po 50 latach udało się zlokalizować pierwsze, duże zasoby tego kamienia. Jego eksploatację na skalę przemysłową rozpoczęto w 1981 r. Zapewne, jedną z przyczyn podjęcia takiej decyzji była publikacja prof. E. Gubelina, sławnego szwajcarskiego gemmologa, ktory poza opisem właściwości kamienia, ukazał również jego niezwykłe piękno i możliwości zastosowań w zdobnictwie. Od tego czasu, ammolit jako kamień ozdobny zaistniał na rynku jubilerskim.
Nazewnictwo
Oficjalnie ammolity uznano za kamienie szlachetne (ozdobne) przez World Jewellery Confederation w 1981 r. Nazwa pochodzi od ang. Ammonite (amonity) i gr. lithos (skała). W przeszłości Indianie z plemienia Czarnych Stop (Ameryka Pn.) nazywali go iniskim, czyli święty kamień bizonów, natomiast Indianie kanadyjscy z plemienia Kainah – aapoak, czyli mały otoczak. W krajach Dalekiego Wschodu znany był pod nazwą „kamienia kirin”. Kirin był mitologicznym potworem pokrytym łuską, o ciele jelenia i głowie smoka. Wierzono, że spotkanie z nim przynosiło szczęście. W latach 70. promując ammolit w Japonii, w nawiązaniu do zasad fengshui (chiński system geomancji będący wyrazem wiary w duchy opiekuńcze), określano go mianem „siedmiobarwny kamień powodzenia”, wierząc w jego dobrą energię „chi”.Obecnie znany jest pod wieloma nazwami, jako: amonit, gem ammonite, korit (od kompani wydobywczej Korit Int., eksploatującej komercyjnie złoża ammolitu w Kanadzie), aragonit iryzujący (Europa Zach.), calentin, calcentin (USA, Japonia), opal Alberta i czarny opal z Alberty (Kanada).
Właściwości
Współcześnie wykorzystywane w jubilerstwie muszle amonitow - ammolity, mają średnicę od kilku do kilkudziesięciu cm i są w istocie aragonitowo-kalcytowymi odlewami ich wnętrza. Najpiękniejsze i prawdopodobnie jedyne na świecie okazy pochodzą z doliny rzeki St. Mary's (Alberta Południowa, Kanada). Wykazują cienkowarstwową uporządkowaną budowę, porównywalną z rodziną równoległych płaszczyzn w opalach szlachetnych, zwanych płaszczyznami odbłysku. Właśnie na tych cienkich warstewkach zachodzi zjawisko dyfrakcji i interferencji światła białego, które ujawnia się w postaci intensywnej gry barw o wszystkich barwach tęczy. Ów efekt, a także specyficzny kształt kamienia decydują o jego szerokim wykorzystaniu w jubilerstwie i zdobnictwie. Skład chemiczny – aragonit (CaCO3) z domieszkami kalcytu, krzemionki, pirytu i in. Układ krystalograficzny – rombowy i trygonalny. Barwa – wielobarwny (czerwony, pomarańczowy, żołty, zielony i niebieski); limonitowa matryca barwy ciemnoszarej, czarnej lub brunatnej. Stopień przezroczystości – przeświecający do nieprzezroczystego. Połysk – szklisty. Twardość – ok. 4,0-4,5 wg skali Mohsa. Gęstość – ok. 2,70 g/cm3. Własności optyczne – minerał dwuosiowy, optycznie ujemny (-). Współczynniki załamania światła (metoda dystansowa): nα - l,520, nγ – 1,670. Dwójłomność – ok. 0,150. Luminescencja - słaba, miodowo-żółta w obu zakresach promieniowania UV. Efekty optyczne - efekt opalizacji o dominującej barwie pomarańczowej, złoto-pomarańczowej, żółtej, zielonej i czerwonej; rzadziej niebieskiej i purpurowej.
Występowanie i wydobycie
Największe „złoża” ammolitow występują w prowincjach Alberta i Saskatchewan w Kanadzie oraz pd. Montanie w USA; także niewielkie na Madagaskarze. Komercyjnie jest wydobywany metodą odkrywkową przez kompanię Korite Int. (90% światowego wydobycia), której odkrywki biegną wzdłuż wybrzeża rzeki St. Mary, pomiędzy miastami Magrath i Lethbridge. Około 50% eksploatowanych amonitów przedstawia wartość handlową i wykazuje jakość jubilerską.
Ammolity eksploatuje się z kilku warstw:
1) „strefy K” – wydobycie z warstwy leżącej od ok.15 do 30 m poniżej powierzchni, materiał niskiej jakości; 2) „strefy niebieskiej” – wydobycie z warstwy leżącej od ok. 50 do 65 m poniżej powierzchni, materiał wysokiej jakości, rzadko wydobywany z powodu dużej głębokości odkrywki i wysokich kosztów eksploatacji. Połowa złóż ammolitow występuje na terytorium rezerwatu India Kainah (Kainaiwa), którzy odgrywają niebagatelną rolę w jego wydobyciu, stanowiąc większość zatrudnionych pracowników (ok. 60 osób). Od 1981 r. kompania Korite Int. płaci rezerwatowi tantiemy, których wysokość jest uzależniona od wielkości eksploatowanego obszaru. W 2003 r. było to ok. 120 tys. m2 terenu należącego do rezerwatu, za co firma płaciła Indianom ok. 150-200 tys. CAD rocznie. Dodatkowo jest zobowiązana do rekultywacji terenów po kopalnianych.
Efekt opalizacji
Efekt opalizacji ammolitów jest wywołany zjawiskami dyfrakcji i interferencji światła na kryształach aragonitu, występujących w formie przeświecających warstw (płytek), ułożonych w nakładających się wzajemnie na siebie cienkich warstwach, na których wnikające do wnętrza promienie światła ulegają ugięciu i interferencji. Jakość, intensywność i barwa efektu jest ściśle związana z grubością płytek aragonitu – im są one cieńsze, bardziej „przezroczyste” dla padającego światła, tym kamienie posiadają lepszy efekt opalizacji a ich barwa posiada fioletowy lub niebieski odcień. Wraz ze wzrostem grubości płytek barwa ammolitów staje się zielona, żółta, pomarańczowa aż do ognistoczerwonej. Efekt opalizacji charakteryzuje się nie tylko olbrzymim bogactwem barw, lecz również wielką różnorodnością kształtów (rysunkiem wzorów). Praktycznie liczba możliwych kombinacji tych dwóch elementów jest nieograniczona. Stwarza to duże i dostosowania odpowiedniej terminologii. Ze względu na kształt (rysunek wzoru) efektu opalizacji można wyróżnić następujące typy (zob. tabela str. 31):
Bruk – nieregularnie ułożone wzory o zróżnicowanych kształtach, wyglądem przypominające kostkę brukową. Blask księżyca – jedno- lub dwubarwne wzory o delikatnej poświacie, poprzecinane pęknięciami wypełnionymi ciemną, limonitową matrycą. Kwiecisty – wzory przypominające kwiaty, zwykle róże lub polne maki, które można porównać do wielokwiatowego ogrodu. Pędzel – wzory przypominające delikatne ślady pozostawiane przez pędzel malarski. Pióro – wzory mają delikatne prążkowanie przypominające pióra ptasie. Płomieniowy – efekt opalizacji widoczny w postaci wydłużonych, czerwonawych pasm przebiegających rownolegle do krótszej osi owalnych kaboszonów i z wyglądu przypominających języki płomienia. Zmiana położenia nie wywołuje zmian kształtu i odcieni barw efektu opalizacji. Pustynia – nierównomiernie i przypadkowo rozmieszczone, jedno lub dwubarwne wzory, przypominające suchą, spękana ziemię. Skóra smoka – geometryczne wzory o zróżnicowanej wielkości, przypominające łuskę mitycznych smoków. Szkło witrażowe – niewielkie, zbliżone do prostokątów wzory o zróżnicowanym odcieniu intensywnych barw, wyglądem przypominające witraże. Wstążka – prostokątne wzory przebiegające wzdłuż kamienia oddzielone od siebie ciemną, limonitową matrycą. Dodatkowo wyróżnia się specjalne efekty opalizacji, m.in. ogródek (kamień przypomina kwiecisty rabatek), anioł stróż (wzór efektu opalizacji układa się na wzór postaci anioła) i inne.
Jubilerska ocena jakości Ammolit, podobnie jak wiele nowych kamieni ozdobnych (nuummit, sugilit, tugtupit), podlega specyficznym kryteriom oceny jakościowej. W przyjmowanym przez gemmologów systemie gradacji wartości, oprócz wielkości kamienia wyrażanej w cm2 powierzchni, ocenie podlegają: liczba odcieni barw podstawowych efektu opalizacji, sposób zmiany barw efektu, jaskrawość występujących barw i cechy powierzchni zewnętrznej. Szeroki wachlarz barw ukazywanych przez ammolity zawiera niemal wszystkie barwy spektralne występujące w naturze, przy czym barwy czerwona i zielona występują częściej od niebieskiej czy purpurowej. Obserwujemy także barwy mieszane: szkarłatną, fioletową, purpurową i złotą, które należą do najrzadziej występujących i najwyżej cenionych. Ze względu na liczbę odcieni barw podstawowych efektu opalizacji, do najcenniejszych zalicza się ammolity na powierzchni których występuje jednocześnie trzy lub więcej odcieni barw pierwotnych. Najwyżej oceniane są ammolity o dominującej fioletowej, złotej i niebieskiej barwie efektu, równomiernie pokrywającej całą powierzchnię kamienia. Kategorię AA ma jedynie 10% ammolitów. Ammolity po oszlifowaniu w postaci płytek mają zaledwie grubość rzędu 0,1-0,3 mm. Najrzadsze i najcenniejsze są płytki ammolitów na bazie cienkiej matrycy o grubości nie przekraczającej 1,5 mm. Kamienie są dostępne w formie naturalnej lub stabilizowanej (od 1989 r. są impregnowane żywicami epoksydowymi) oraz w postaci kalibrowanych dubletów i trypletów. Wysokie ceny uzyskują ammolity kalibrowane, przeznaczone do przemysłowej produkcji biżuterii. Sposób zmiany barw efektu (stopień rotacji barw) zależy od kąta obserwacji powierzchni kamienia i kąta padania światła. Stopień rotacji barw pozwala określić o jaki kąt można obrócić oszlifowanym ammolitem aby nadal obserwować efekt gry barw na jego powierzchni. Dla najlepszych kamieni kąt rotacji wynosi nawet 360o, dla najgorszych poniżej 90o; zwykle 280-240o. Jaskrawość występujących barw efektu opalizacji zależy od jakości (zwartości) oszlifowanego materiału, jakości połysku oraz grubości warstw aragonitu, na których występuje dyfrakcja i interferencja światła. Jeżeli chodzi o cechy powierzchni zewnętrznej, to najwyżej oceniane są kamienie gładkie, nie wykazujące defektów (szczelin, pęknięć i in.) i wrostków mineralnych, o bardzo dobrej brylancji, w których matryca nie wykazuje tzw. struktury mozaikowej. Uwzględniając powyższe czynniki wpływające na jakość ammolitu, kamienie dzieli się na 5 kategorii: AA – jaskrawe, ostre barwy efektu opalizacji w co najmniej 3. odcieniach; bardzo wysoki stopień rotacji barw, brak defektów powierzchni. A+ – jasne, ostre barwy w co najmniej 2. lub większej liczbie odcieni; wysoki stopień rotacji barw, niewielkie defekty powierzchni. A – wyraźne barwy w 1. lub większej liczbie odcieni; średni stopień rotacji barw, widoczne defekty powierzchni. A- – barwy niewyraźne, rozmyte o średnim nasyceniu; niski stopień rotacji barw, wyraźnie widoczne defekty powierzchni. B – barwy o słabym nasyceniu; brak rotacji barw, bardzo wyraźnie widoczne defekty powierzchni.
Kamienie łączone Ammolity łączone są składane z dwu (dublety) lub trzech (tryplety) w jedną całość metodą sklejania. Stosowany cement (spoiwo) bezbarwny ma na celu możliwie trwałe i niezauważalne dla ludzkiego oka połączenie elementów kamienia, natomiast zadaniem cementu barwnego jest wzmocnienie barw efektu opalizacji. Ammolity produkowane dla celów komercyjnych są dostępne w sześciu postaciach:
1. Dwustronnie szlifowana i polerowana warstwa opalizującego aragonitu; najbardziej rzadkie i cenione ammolity, kupowane przez kolekcjonerów i muzea na całym świecie.
2. Jednostronnie szlifowana i polerowana warstwa opalizującego aragonitu, której bazę stanowi ciemnoszara, czarna lub brunatna matryca.
3. Dublet z jednostronnie szlifowanego ammolitu, którego wierzch wykonany jest z syntetycznego spinelu, co zwiększa jego twardość z ok. 4 do 8 wg. skali Mohsa.
4. Dublet z jednostronnie szlifowanej, cienkiej płytki ammolitu, wzmocnionej od spodu płytką naturalnej matrycy, czarnym onyksem lub szkłem.
5. Tryplet z jednostronnie szlifowanej, cienkiej płytki ammolitu, wzmocnionej od spodu płytką naturalnej matrycy, którego wierzch wykonany jest z syntetycznego spinelu lub kwarcu..
Zastosowanie
Jako kamień ozdobny jest stosowany zarówno w biżuterii tradycyjnej jak i artystycznej. Jest oprawiany w srebro i złoto (58%), głownie w formie kolczyków, wisiorów, brosz i pierścieni. Okazy oszlifowane maja najczęściej kształt płaskich, okrągłych i owalnych kaboszonów lub płytek o dowolnej formie. Znane są również kalibrowane dublety, których warstwa wierzchnia jest wykonywana z syntetycznego kwarcu lub spinelu. Największym uznaniem cieszy się ammolit na rynku kanadyjskim i amerykańskim. Tu też jest sprzedawana większość wyrobów i surowca, którego cena stale rośnie. Obecnie cena surowca waha się od 150 do 325 USD/g, natomiast kamieni oszlifowanych sięga kilkuset USD za 1 cm2 powierzchni iryzującej kamienia. Za podstawę wyceny bierze się zarówno wielkość okazów, jak i odcień barwy dominującej, a także barwę efektu oraz stopień zdefektowania powierzchni kamienia. Naśladownictwa ammolitu i metody ich identyfikacji Wraz z pojawieniem się amolitu i zainteresowaniem jakie wywołał na rynkach jubilerskich, natychmiast pojawiły się rożnego rodzaju, mniej cenne, naśladownictwa. Do najczęściej spotykanych należą: agat ognisty, labrador (spektrolit), nuummit, niskiej jakości czarny opal naturalny oraz syntetyczny opal Gilsona. Ich rozrożnienia można dokonać wykonując w sposób poprawny kilka testów a następnie porównać je z danymi zawartymi w tab. Twardość – znacznie wyższa u wszystkich naśladownictw; test twardości należy wykonywać wzorcem twardości 5 wg skali Mohsa, bardzo ostrożnie i nigdy na powierzchni czołowej kamienia. Gęstość – dużo wyższa dla nuummitu i wyraźnie niższa dla czarnego opalu naturalnego i syntetycznego opalu Gilsona. Współczynnik załamania światła – wyraźnie niższy dla czarnego opalu naturalnego i syntetycznego Gilsona. Luminescencja – łatwo zauważalne wyraźne różnice pomiędzy odcieniem i intensywnością barw fluorescencyjnych amolitu, nuummitu oraz czarnego opalu naturalnego i syntetycznego opalu Gilsona; pozostałe naśladownictwa nie wykazują luminescencji. Efekty optyczne – wyraźne różnice pomiędzy efektem gry barw amolitu, a efektem iryzacji nuummitu oraz opalizacji czarnego opalu syntetycznego Gilsona.
1.BRUK
2.BLASK KSIĘŻYCA
3.KWIECISTY
4.PĘDZEL
5.PIÓRO
6.PUSTYNIA
7.SKÓRA SMOKA
8.SZKŁO WITRAŻOWE